Beklemmend portret van groeiende waanzin

Beklemmend portret van groeiende waanzin
Opeens was hij daar dan toch: de DVD van Lodge Kerrigan’s kleine meesterwerkje Clean, Shaven. Jarenlang moeilijk verkrijgbaar geweest, maar sinds een paar jaar kan elke filmliefhebber nu ook in onze contreien kennis maken met dit geweldige, indrukwekkende portret van een geesteszieke man die gedoemd is om te falen in al zijn pogingen om toch iets van zijn leven te maken.
Clean, Shaven heeft reeds sinds 1993, het jaar waarin Kerrigan de film maakte, een soort faam verworven bij een beperkte groep filmcritici en cultfilmliefhebbers, vooral dankzij de extreem compromisloze wijze waarop Kerrigan ons kennis liet maken met de wereld van een schizofrene man die de wereld vol angst en beven tegemoet treedt. Lodge Kerrigan’s latere films Keane en Claire Dolan deed menig liefhebber nog meer smachten naar dit relatief kleine, maar bijzondere werkje wat je niet zo snel zult vergeten als je het gezien hebt.

Eerst even kort waar de film over gaat: een man die net ontslagen is uit een inrichting en lijdt aan schizofrenie, gaat op zoek naar zijn dochtertje dat hij heeft moeten achterlaten. Ondertussen probeert hij om te gaan met de voor hem beangstigende, vreemde wereld vol mensen die hem niet begrijpen en vol mensen die hij niet begrijpt.
De hoofdpersoon (Peter Winter genoemd) wordt op ijzingwekkende en uiterst intense wijze vormgegeven door acteur Peter Greene (die ooit een rol had in Pulp Fiction). Greene zet een uitmuntende performance neer als de schizofrene, aan wanen en hallucinaties lijdende man wiens poging wij volgen om zijn verleden tegemoet te treden. De prestatie van Greene is des te knapper als je bedenkt dat de opnames vanwege geldproblemen (en dat terwijl deze low-budgetfilm slechts zo’n $ 80,000 kostte) regelmatig stillagen en in totaal meer dan twee jaar duurden.
Wat vooral zo fascineert aan Clean, Shaven is hoe Kerrigan er in slaagt de innerlijke leefwereld van de getroubleerde hoofdpersoon in beeld te brengen. Dit doet hij door de kijker allerlei verstorende achtergrondgeluiden en beelden te laten horen en zien, die zich in het hoofd van de schizofrene man afspelen. Het is vooral de soundtrack die indruk maakt en ontzag inboezemt: de continue stroom aan radioruis, vervormde geluiden en stemmen en flarden van gesprekken zorgen voor een intense en geloofwaardige portrettering van een doodsbange man die realiteit en hallucinaties maar moeilijk weet te scheiden. Het is juist hier dat Clean, Shaven zich onderscheidt van de meeste andere films waar schizofrenie aan de orde komt. Kerrigan richt zich niet alleen op hoe de buitenwereld de geesteszieke mens ziet, maar hij laat ons tevens zien, horen en voelen hoe de schizofrene mens zelf de buitenwereld beleeft. De stille performance van Greene (er is sowieso weinig dialoog in de film) werkt perfect en draagt bij aan de beklemmende, intense sfeer van Clean, Shaven.
De film voelt loodzwaar aan en draagt een zekere kilheid met zich mee, waarin ik iets van de films van Robert Bresson herken. Ook visueel kan de vergelijking met Bresson opgaan, dankzij de spaarzame beelden en ook vanwege het dwingende, compromisloze en minimalistische karakter van de film (zowel qua beeld als dialoog).
Het is juist deze combinatie van beeld en geluid, wat deze film zo verontrustend en compromisloos maakt en wat voor de kijker nogal kil overkomt. Voeg daarbij dan nog een aantal heftige scènes en het plaatje is compleet. In het bijzonder de momenten dat Winter zich probeert "schoon te maken" van de transmittors die volgens hem zijn psyche verstoren, gaan door merg en been. Zo wast en scheert hij zich tot bloedens toe en weet hij hele stukken hoofdhuid te verwijderen om zich maar te vrijwaren van de kwade krachten die zich in zijn zieke, irrationele geest bevinden. Het is echter één scène in het bijzonder, een niet verder te beschrijven nagelscène, die voor een zware brok in de keel zorgt bij menig kijker. Naar verluidt heeft het overigens dankzij deze ene scene achttien maanden geduurd, voordat de film een distributeur kreeg.
Lodge Kerrigan weet de toeschouwer dankzij dit soort beelden flink mee te nemen naar de donkere, bodemloze put die de innerlijke belevingswereld van de hoofdpersoon is. De eindeloze reeks aan irrationele, want vreemde gedragingen van Winter’s karakter lijkt hierbij altijd geloofwaardig te zijn (de geestesziekte in aanmerking genomen, weliswaar). De hulpeloosheid en eenzaamheid druipt er van af. Het zijn echter ook de mensen om Winter heen, zoals zijn voormalige partner en zijn dochter, die geïsoleerd lijken te zijn van de rest van de wereld en bij wie een gevoel van tristesse te bespeuren valt.
Minder geslaagd is het subplot over de politieagent die op zoek gaat naar de dader van een vermoord meisje en hierbij zijn oog laat vallen op de hoofdpersoon. Kerrigan wilde hiermee een beeld schetsen van hoe anderen tegen een schizofreen iemand aankijken. Helaas brengt dit subplot de film wat uit zijn balans en lijkt dit gedeelte niet echt op zijn plaats tussen het verder uitgekiende geheel.
Al met al is het een zegen dat Clean, Shaven nu eindelijk te verkrijgen is in Europa. Samen met Kerrigan’s andere films Keane en Claire Dolan is Clean, Shaven het bewijs dat er nog steeds intense cinema wordt gemaakt door hedendaagse auteurs die hierbij het compromis vermijden en lekker hun eigen gang gaan. Voor wie Cronenberg’s Spider niet donker en heftig genoeg was: gaat op zoek naar dit onbekende kleine meesterwerkje.
Martijn Flamman